Rezerwat Archeologiczny Gród w Grzybowie

Jeden z największych grodów, jakie powstały w okresie formowania się państwa Piastów zlokalizowany jest w miejscowości Grzybowo (Rabieżyce), niedaleko Wrześni. Przez wiele lat umykał z kręgu zainteresowania archeologów. Mimo pewnych prób penetracji dokonanych w 1937 roku przez młodego Olgierda Brzeskiego (jednego z inicjatorów obecnych badań) do 1988 roku nie podjęto tutaj planowych badań wykopaliskowych. Dopiero właśnie w tym czasie przystąpiono do prac archeologicznych, które trwają do dziś. Obecnie, od 1997 roku, gród w Grzybowie stanowi własność Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy.

fot. archiwum MPPnL

Czytelne w terenie grodzisko obejmuje powierzchnię 4,7 hektara. Kształtem zbliżone jest do czworoboku o zaokrąglonych narożnikach. Otoczone jest wałem, którego pozostałości sięgają obecnie do 9 metrów wysokości. Od strony wschodniej widoczne jest obniżenie w wałach, co sugeruje, że w tym miejscu zlokalizowane było główne wejście do grodu. Drugie wejście widoczne jest od strony północnej, gdzie zbiegają się dwa ramiona wału nieznacznie zachodzące jedno na drugie.

Dzisiejsze wnętrze grodu jest niemal idealnie płaskie — tworzy dość jednolitą powierzchnię z niewielkim stawem czytelnym do niedawna w partii północno-wschodniej. Pierwotnie gród został posadowiony wśród podmokłych łąk. Na zewnątrz grodu, od strony zachodniej płynęła niewielka rzeka Struga (zwana też Rudak), a po stronie północnej i południowej znajdowały się tereny silnie podmokłe.

Badania grodziska nie ograniczają się jedynie do terenowych prac wykopaliskowych. Od początku badań wykorzystuje się metody komputerowe — początkowo na potrzeby tworzenia dokumentacji i katalogowania danych. Od kilku lat prowadzone są systematyczne badania elektrooporowe obejmujące całą powierzchnię grodu. Stosowane są analizy specjalistyczne, w tym badania dendrochronologiczne. To dzięki nim możemy precyzyjniej określić czas powstania grodu.

Początkowo prace wykopaliskowe rozpoczęto z zamiarem przecięcia całego grodu wzdłuż jednej osi, by uzyskać swoisty przekrój przez wszystkie nawarstwienia kulturowe. Aktualnie kontynuuje się to zamierzenie, a prócz tego wykonywane są dodatkowe wykopy zależnie od doraźnych potrzeb, a także postępu dotychczasowych prac badawczych.

Początki grodu w Grzybowie można określić na lata 20. i 30. X wieku. Pierwotna konfiguracja miejsca, gdzie stanęło założenie grodowe, nie była tak jednolita jak sugeruje to obecne ukształtowanie terenu. Wydaje się, że najpierw powstał niewielki gród w partii północno-zachodniej czytelnego obecnie założenia grodowego. Gród ten miał dość regularny kształt — o zarysie zbliżonym do koła, którego średnica wewnętrzna wynosiła około 40 metrów. Jądro wału starszego grodu miało szerokość około 17 metrów. Od zewnątrz wał zabezpieczała przed rozsunięciem odsadzka z charakterystycznymi hakami (utworzonymi dzięki zachowaniu fragmentów bocznych konarów drewnianych bali). Drewno wykorzystywane przy budowie wału to przede wszystkim dęby. Konstrukcje uzupełniano innymi gatunkami drewna, głównie jesionowym. Stosowane w wale elementy drewniane miały często przekrój trójkątny — grube bale darto klinami na mniejsze, cieńsze fragmenty. Dzięki temu uzyskiwano większą ilość surowca drewnianego z jednego pnia.

Być może około połowy wieku X rozpoczęto przebudowę grodu. Możliwe, że czynność ta została wymuszona pożarem — jego ślady obserwuje się podczas badań wykopaliskowych. Część terenu leżącego na zewnątrz starszego, mniejszego grodu zniwelowano, wykorzystując m.in. spalone drewno konstrukcji jego wału. Przebudowa polegała na zagospodarowaniu znacznie większego obszaru niż użytkowany do tej pory. To właśnie wtedy postawione zostały wały będące charakterystycznym elementem współczesnego krajobrazu. Wałem otoczono obszar o większej powierzchni niż zajmował starszy gród.

Dotychczasowe rozpoznanie wnętrza grodu jest na etapie wstępnym. Jednak możemy powiedzieć, że wewnątrz grodu, w pobliżu bramy wschodniej występowała brukowana droga. Przy bramie zlokalizowano dodatkowe konstrukcje wzmacniające ją od wewnątrz. W trakcie badań uchwycono także fragmenty zabudowy wnętrza, zwłaszcza grodu większego, młodszego. Możemy powiedzieć, że w partii pod wałami sytuowane były budynki mieszkalne — zarówno naziemne, jak i ziemianki. Niektóre z nich pełniły również funkcje obiektów produkcyjnych bądź gospodarczych. W partii środkowej grodu zlokalizowano mniejsze obiekty, których charakter i funkcja są w obecnej chwili trudne do jednoznacznego określenia.

Na podstawie dotychczasowych badań możemy powiedzieć, że ostatnie etapy przebudowy grodu przypadają na początki XI wieku. Na ten okres można datować niektóre obiekty posadowione wewnątrz grodu. Natomiast koniec stabilnego, stałego zamieszkiwania grodu nastąpił najprawdopodobniej nie później niż w połowie XI wieku, niemniej osadnictwo funkcjonowało w grodzie jeszcze w wieku XII. Szczegóły charakteru zagospodarowywania grodu w poszczególnych okresach są w fazie dokładnych analiz.

Wśród znalezisk pozyskanych podczas badań wykopaliskowych najliczniejszą kategorię stanowi ceramika — fragmenty pojemników glinianych wykorzystywanych powszechnie jako naczynia kuchenne, stołowe czy służące do przechowywania produktów spożywczych. Obok ceramiki znaleziono także różne narzędzia codziennego użytku — noże żelazne, igły, szydła, przęśliki, pałkę ciesielską czy stępor drewniany. Z rzemieślnikami działającymi w grodzie łączyć można fragmenty glinianych tygli. Prócz tego w nawarstwieniach grodu wystąpiły militaria — kółka kolczug, groty strzał, oszczepu, a być może fragment łuku. O pozycji ówczesnych mieszkańców grodu mogą świadczyć grzebienie wykonane z poroża, a także fragmenty ozdobnych okładzin kościanych, krążki (pionki do gry) czy ozdoby — kabłączki skroniowe, jak również paciorki szklane, bursztynowe, z karneolu lub kryształu górskiego stanowiące elementy kolii. Na szczególną uwagę zasługuje znalezisko skarbu monet i ozdób srebrnych.

O intensywności użytkowania grodu świadczy występująca w jego warstwach kulturowych znaczna ilość kości zwierzęcych. Ich analiza pozwala stwierdzić, że mieszkańcy grodu najchętniej spożywali mięso świni, a nieco rzadziej bydła. Wśród pozostałości kości zwierzęcych zadziwiająco mało występuje kości dzikich zwierząt.

Trwające badania mają istotne znaczenie nie tylko bezpośrednio dla grodu w Grzybowie. Zagadnienia odnoszące się do poszczególnych faz rozwoju grodu czy rozstrzygające jego chronologię łączą się w istotny sposób z problematyką przemian, jakie zachodziły w osadnictwie grodowym Wielkopolski piastowskiej. Kluczowym pytaniem wydaje się zagadnienie, czy i dlaczego gród w Grzybowie przestał funkcjonować około połowy XI wieku. I czy jedynym wyjaśnieniem jego ostatecznego porzucenia jest przejęcie funkcji centrów osadnictwa przez grody centralne, grody włączone bezpośrednio w nowy system administracji państwa?

tekst J. Wrzesiński