Ogrody botaniczne to nie tylko miejsca odpoczynku od wrzaskliwego świata – pełnią one ważną funkcję w świecie roślin. Edukują, archiwizują, są tam prowadzone nowoczesne badania nad sposobami uprawy i rozmnażania roślin. Zaczęto je zakładać trzy tysiące lat temu, a były to tzw. „ogrody apteczne”, w których hodowano rośliny uznawane za farmaceutyk na różne dolegliwości. Obecnie bardzo ważnym zadaniem ogrodów botanicznych jest ochrona dziko rosnących roślin oraz ratowanie zagrożonych gatunków przed wyginięciem.

Pierwsze kolekcje roślin w Europie zakładali i pielęgnowali zakonnicy. W roku 1621 założono Ogród Botaniczny Uniwersytetu w Oksfordzie „na chwałę Bożą i dla dobra nauki”; do dziś jego podstawowym celem jest edukacja. Ogród Botaniczny Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie został założony w 1783 roku i jest najstarszy w Polsce. Powstał w miejscu dawnej posiadłości Czartoryskich. Ogród ten jest „żywym muzeum” odwiedzanym co roku przez tysiące zwiedzających. W 1976 roku wpisany został do rejestru zabytków jako cenny obiekt przyrody, historii, nauki i kultury. Wśród najstarszych drzew na uwagę zasługują tutaj: 220-letni „Dąb jagielloński” (dąb szypułkowy) oraz dwa „Derenie Śniadeckiego”, które mają ponad 200 lat. Ponad 150-letnie sagowce można znaleźć w szklarni Jubileuszowej, sędziwą palmę zaś (daktylowiec kanaryjski) – w szklarni zimowej. W miarę jak rozpowszechniała się moda na gromadzenie egzotycznych i rzadkich roślin ogrody botaniczne stawały się żywymi muzeami, które pozyskiwały i rozmnażały coraz więcej gatunków z odleglejszych części świata, przyczyniając się do edukacji społeczeństwa. Botanikom zapewniły miejsce badań i wymianę informacji oraz coraz ważniejszą rolę w nauce.

Palmiarnia Poznańska

Historia parku Wilsona oraz Palmiarni Poznańskiej związana jest z inicjatywą utworzenia przez Edwarda Raczyńskiego oraz Ludwikę Radziwiłł w 1834 roku Towarzystwa Upiększania Miasta i Okolicy. Najpierw na tym terenie założono szkółki miejskie, później w 1904 roku obiekty szklarniowe, które rozbudowano w 1910 roku w związku z organizacją w Poznaniu Wystawy Przemysłu Rzemiosła i Rolnictwa. Obiekty przebudowano i zmodernizowano w latach 1928-1929, dzięki czemu powstał unikatowy na skalę Polski, jeden z największych w ówczesnej Europie, nowoczesny obiekt wystawowy. Obecnie Palmiarnia Poznańska o powierzchni 4600 m² dorównuje kompleksom szklarniowym Londynu, Berlina, Hanoweru, Frankfurtu nad Menem. W dziewięciu pawilonach podziwiać można przedstawicieli ponad tysiąca gatunków i odmian roślin, pochodzących z całego świata. Obiekt pełni funkcje dydaktyczną i wystawową oraz zachowuje cenne gatunki roślin. Jest także miejscem spotkań i wypoczynku poznaniaków (ryc. 1)

Ryc. 1. Palmiarnia Poznańska

W palmiarni podziwiać możemy m.in. epifity, czyli rośliny, które nie zakorzeniają się w glebie, lecz występują na pniach i gałęziach drzew, uzyskując lepsze warunki świetlne w gęstych tropikalnych lasach deszczowych (ryc. 2).

Ryc. 2. Epifity w Palmiarni Poznańskiej

W podszycie lasu tropikalnego rosną również storczyki, inaczej orchidee. Tworzą one liczną rodzinę storczykowatych (Orchidaceae) obejmującą ponad 25 tysięcy gatunków zaliczanych do 700 rodzajów (ryc. 3). Większość gatunków występuje w lasach tropikalnych, prowadząc epifityczny tryb życia, czyli niezbędną do przetrwania wodę wchłaniając korzeniami powietrznymi. Znanym kolekcjonerem i badaczem storczyków był Polak Józef Warszewicz (1812-1866), który na zlecenie Berlińskiego Towarzystwa Botanicznego odbył kilka pionierskich wypraw do Ameryki Południowej. Wśród przywiezionych przez niego do Europy roślin było 300 nieznanych dotąd nauce storczyków, pochodzących głównie z Gwatemali, Wenezueli i Panamy.

Ryc. 3. Storczyki w Palmiarni Poznańskiej

Rośliną zasługującą na szczególną uwagę jest kokornak wielkokwiatowy (Aristolochia grandiflora), jedno z ciekawszych tropikalnych pnączy występujących w Meksyku, Gwatemali, Salwadorze, Kostaryce, Panamie, Kolumbii. Jest to dorastająca do 3 m wysokości roślina o bardzo charakterystycznych kwiatach – pojedynczych, barwy fioletowej, białej, żółtej, czerwonej i zielonej (ryc. 4). 

Ryc. 4. Kokornak wielkokwiatowy (Aristolochia grandiflora) w Palmiarni Poznańskiej

Sukulenty to rośliny, które w okresach lepszego zaopatrzenia w wodę gromadzą jej zapasy w miękiszowej tkance wodnej. Tkanka ta znajduje się najczęściej w pędach i liściach, niekiedy korzeniach. Ciekawymi roślinami są przedstawiciele rodziny kaktusowatych (Cactaceae) o pędach kulistych, owalnych, maczugowatych bądź cylindrycznych. Taki kształt umożliwia zmniejszenie powierzchni transpiracji w stosunku do ogólnej powierzchni rośliny (ryc. 5).

Ryc. 5. Sukulenty w Palmiarni Poznańskiej; roślina o kształcie okrągłym to Echinokaktus Grusona (Echinocactus grusonii)

Rośliny mięsożerne odżywiają się pokarmem zwierzęcym i w tym celu wabią i chwytają ofiary za pomocą różnie przystosowanych liści pułapkowych. Łupem padają najczęściej owady, pajęczaki i niewielkie skorupiaki. W naturze rośliny mięsożerne występują w szczelinach skał, na terenach piaszczystych, a także torfowiskach. Rycina 6 przedstawia muchówkę z rodziny rosiczkowatych o charakterystycznych liściach przekształconych w pułapki. Roślina ta wabi swoje ofiary słodkim nektarem i czerwonym ubarwieniem.

Ryc. 6. Muchołówka Dionaea sp. w Palmiarni Poznańskiej

Ogród Botaniczny i Muzeum Botaniczne w Berlinie

Ogród Botaniczny w Berlinie zajmuje 43 ha i eksponuje 20 000 gatunków roślin, dzięki czemu należy do największych i najbardziej znaczących ogrodów botanicznych świata (ryc. 7-13). Na jego terenie znajduje się 15 szklarni, z których największa została zbudowana w 1907 roku, tzw. Wielka Szklarnia Roślin Tropikalnych oraz Muzeum Botaniczne założone w 1905 roku, gdzie przechowywane są cenne zasoby byłego Królewskiego Herbarium (ryc. 14-15). Turyści zapoznają się z historią pochodzenia roślin, różnymi ich gatunkami oraz środowiskiem życia, uzyskują również informacje na temat lokalizacji i warunków klimatycznych wpływających na ukształtowanie roślin. Upiększeniem wystawy są oryginalne przedmioty składane przy zmarłych w starożytnym Egipcie.

Botaniczną perłą jest ponad dwudziestoletnia welwiczja przedziwna (Welwitschia mirabilis Hook f.) – jedyny egzemplarz na świecie, który wytwarza nasiona w ogrodzie botanicznym. Rzadkością botaniczną jest również dwumetrowa wollemia (Wollemia nobilis), która znajduje się w budynku z roślinnością Australii. Gatunek ten, znany naukowcom jedynie ze skamieniałości sprzed milionów lat, został odkryty pod koniec XX wieku w niedostępnym kanionie w Australii.

Dwanaście przystanków ścieżki przyrodniczej w ogrodzie botanicznym stanowi dla zwiedzających dużą atrakcję. Na zaprojektowanym na podobieństwo ścieżki górskiej terenie także jesienią można podziwiać rośliny alpejskie, ogród roślin leczniczych, arboretum, pawilon róż czy pergole z winoroślami. Zatrzymując się na przystanku dziewiątym, spoglądamy na jezioro, w którego pobliżu rosną drzewa, a ich liście jesienią mienią się różnymi odcieniami żółci, czerwieni i pomarańczu. Niedaleko rosną wspaniałe egzemplarze miłorzębu (Ginkgo biloba L.), których liście przebarwiają się na żółto. Jest to gatunek endemiczny, występujący na stanowiskach naturalnych wyłącznie w południowo-wschodniej części Chin, i reliktowy (przetrwał do dziś w niezmienionej formie).

Ryc. 7. Ogród Botaniczny w Berlinie, fragment ścieżki przyrodniczej

Ryc. 8. Ogród Botaniczny w Berlinie

Ryc. 9. Ogród Botaniczny w Berlinie

Ryc. 10. Ogród Botaniczny w Berlinie

Ryc. 11. Ogród Botaniczny w Berlinie

Ryc. 12. Ogród Botaniczny w Berlinie, Szklarnia Roślin Tropikalnych

Ryc. 13. Ogród Botaniczny w Berlinie

Ryc. 14. Muzeum Botaniczne w Berlinie, przekrój pnia drzewa mamutowca

Ryc. 15. Muzeum Botaniczne w Berlinie

                                                                                                                  tekst i zdjęcia K. Renn

Literatura

1. Jane Goodall. 2015. Mądrość i cuda świata roślin. Wydawnictwo Marginesy, Warszawa
2. Jerzy Świecimski. 1996. Muzea i wystawy muzealne. Przekształcenia wystaw muzealnych dawnej daty. Adaptacje obiektów architektonicznych o pierwotnie niemuzealnej funkcji dla celów muzealno-wystawowych. Mechanizmy i cele przekształceń, t. IV. Wydawnictwo Naukowe DWN PAN, Kraków.

3. Karol Węglarski. brw. Palmiarnia Poznańska. Przewodnik. Wydawnictwo Poznańskie, Poznań.  

4. Herbst. Jahreszeitenpfad im Botanischen Garten, Botanischer Garten & Botanisches Museum Berlin-Dahlem. 2016. Freie Universität Berlin.

5. Ogród botaniczny. Uniwersytet Jagielloński w Krakowie. Online: www.ogrod.uj.edu.pl.

6. Botanischer Garten und Botanisches Museum Berlin. Freie Universität Berlin. Online: www.botanischer-garten-berlin.de