Wiosna to czas wielkiej przemiany, która nadchodzi co roku. Widzimy jak zakwitają kwiaty zwiastujące wiosnę, słuchamy pierwszych rozśpiewanych ptaków. Warto ją zauważyć i docenić, pomimo codziennych problemów i trosk. Cokolwiek by się nie działo, wiosna zawsze przychodzi. W Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy mieni się różnym kolorami zachęcając do spacerów. Niech w naszym życiu wraz z nadchodzącą wiosną pojawią się nowe pomysły, które jesienią przyniosą wartościowe owoce.
Pierwiosnek lekarski (Primula veris L.) podziwiany wczesną wiosną wzdłuż brzegu jeziora Lednica, jest byliną z rodziny pierwiosnkowatych (Primulaceae). Rośnie na „Małym Skansenie” i Ostrowie Lednickim przede wszystkim we wschodniej części wyspy oraz w pobliżu zespołu pałacowo-sakralnego. Jest rośliną odzwierciedlającą działalność człowieka na tych terenach, ponieważ dawniej obecność pierwiosnków była dowodem nawożonego pastwiska. Liście są jajowate lub podłużnie jajowate, brzegiem karbowano-ząbkowane, pomarszczone, zebrane w przyziemną różyczkę, z której środka wyrasta łodyga kwiatowa (ryc. 1). Pęd kwiatowy jest bezlistny, na szczycie z baldaszkowatym kwiatostanem, utworzonym z 10 do 30 złocistożółtych, pachnących kwiatów. Kwitnie w kwietniu i maju. W kwiatach widoczna jest heterostylia (istnieją dwa rodzaje kwiatów, w jednych kwiatach słupki są wyżej niż pręciki, w drugich odwrotnie), która utrudnia samozapylenie. Roślina rozmnaża się głównie przez nasiona. Dorasta do wysokości 15-30 cm. Występuje niemal na całym obszarze Polski, rośnie na murawach kserotermicznych (są to nieleśne zbiorowiska roślinne o charakterze murawowym) i na suchszych łąkach. Populacje liczą zwykle od kilkudziesięciu do kilkuset osobników. Nazwy rośliny – rodzajowa primus (=pierwszy) i gatunkowa veris (=wiosenny) – pochodzą z języka łacińskiego. Oznaczają pierwszy kwiat wiosny, nawiązując do wczesnej pory zakwitania rośliny. Nazwa ludowa pierwiosnka to kluczyki.
Roślina lecznicza zawiera saponiny, ze względu na ich dużą ilość współcześnie stosowane są napary z pierwiosnka pomagające przy leczeniu zapalenia oskrzeli, gardła i krtani, przeziębień, grypy, gruźlicy. Pierwiosnek ma właściwości moczopędne, toteż jest stosowana do zabiegów oczyszczających i odtruwających organizm np. polecana palaczom. Zewnętrznie stosowana w postaci okładów, które przyśpieszają gojenie ran pooperacyjnych oraz zmniejszają obrzęki. Stosowana jako roślina kulinarna dodawana do sałatek głównie młode liście, bogate w witaminę C.
Ryc. 1. Pierwiosnek lekarski na Ostrowie Lednickim
Fiołek wonny (Viola odorata) występuje w całej Europie. W Polsce spotykany na niżu i w wyższych pasmach górskich. Rośnie w lasach głównie liściastych, zaroślach, parkach oraz siedliskach ruderalnych. W naszym Muzeum podziwiać go możemy na wyspie Ostrów Lednicki (ryc. 2). Kwiaty fioletowe, pachnące. Roślina magiczna, w starożytnej Grecji uznawana za symbol śmierci. W części nadziemnej rośliny, ale przede wszystkim w korzeniu znajduje się duża ilość saponin, glikozyd gauleteryna, alkaloid wiolina, są to trujące związki wywołujące mdłości i wymioty. Pomimo tego ten gatunek fiołka, stosowany jest jako środek wykrztuśny, napotny i uspokajający. W wierzeniach ludowych piękny fiołek jest symbolem skromności i pokory i w taki sposób jest przedstawiany do dnia dzisiejszego. Rozsiewany przez pracowite mrówki. Rodzaj z rodziny fiołkowatych obejmujący 450 gatunków. W naszym kraju występują trzy gatunki fiołek trójbarwny (Viola tricolor), fiołek wonny (Viola odorata) i fiołek polny (Viola arvensis). Wszystkie gatunki fiołków były od wieków stosowane w lecznictwie ludowym. Wielkim uznaniem cieszył się fiołek w starożytności, wiekach średnich, ale również w czasach bardziej nam współczesnych. Powodzeniem cieszą się artykuły kosmetyczne, udoskonalane zapachem fiołkowym. Mamy współcześnie szeroką paletę fiołkowych produktów: perfumy, fiołkowe wody kwiatowe, dezodoranty, mydła czy dodatki do kąpieli.
Ryc. 2. Fiołek wonny
Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica) jest rośliną dwupienną z rodziny pokrzywowatych o łodydze z ciemnozielonymi liśćmi i ząbkowanych brzegach. W czerwcu u nasady liści zauważyć można opadające grona kwiatów. Na jednych osobnikach są one zielonkawe (kwiaty żeńskie) na innych żółtawobiałe, czteropręcikowe kwiaty męskie. Pyłek podczas wietrznych dni jest przenoszony na znamiona kwiatów żeńskich i powstają owoce nazywane orzeszkami. Są one przenoszone przez mrówki, gdyż na łupinie orzeszków znajdują się ciała tłuszczowe będące ich przysmakiem. Pokrzywa rozprzestrzenia się również wegetatywnie za pomocą kłączy. Cechą charakterystyczną pokrzywy są włoski parzące w kształcie buteleczek zakończonych pokrywką. Przy delikatnym nawet potrąceniu butelek do rany przenika substancja zawierająca kwas mrówkowy. Pokrzywa lubi gleby żyzne, wilgotne i bogate w azot, dlatego od wielu wieków towarzyszy człowiekowi rosnąc przy jego domostwach. Występuje w ogrodach, rowach, pod płotami, opanowuje śmietniki. W naturze spotykana w wilgotnych lasach olszynowych, na polanach śródleśnych. Najlepiej czuje się w zacienionych olsach i łęgach. Późną wiosną gromadnie opanowuje zachodnią część Ostrowa Lednickiego znajdując w tym miejscu idealne warunki do rozwoju. Pokrzywa zawiera bardzo dużo chlorofilu, flawonoidy, karotenoidy, sole wapnia i magnezu, witaminy: C i K, prowitaminę A, kwas mrówkowy, garbniki. Działa moczopędnie, przeciwkrwotocznie, pobudza działanie przemiany materii. Wywiera wpływ na układ krwionośny człowieka zwiększając ilość hemoglobiny we krwi. Obniża poziom cukru w organizmie. Pokrzywa jest współcześnie stosowana przy uszkodzeniach wątroby, anemii, cukrzycy, jako lek moczopędny, oczyszczający organizm z toksyn, dostarcza soli mineralnych. Ze względu na bogactwo składników odżywczych pokrzywę traktowano jako roślinę jadalną. W średniowieczu smażono placki z pokrzywy, natomiast na polskiej wsi wykorzystywana była jak warzywa. Do dzisiaj miłośnicy zdrowego żywienia przyrządzają sobie sałatki z jej młodych liści a gospodarze dodają ją do paszy dla drobiu. W średniowieczu traktowano ją jako roślinę magiczną umieszczaną pod łóżkiem chorego, gdyż miała zapewnić mu wyzdrowienie, a noszona chronić przed złym urokiem.
Ryc. 3. Pokrzywa zwyczajna i biedronka siedmiokropka
Biedronka siedmiokropka (Coccinella septempunctata L.) należąca do chrząszczy (Coleoptera). Powszechnie znana, ponieważ na czerwonych pokrywach skrzydeł widnieje siedem wyraźnych czarnych kropek, po trzy na każdej pokrywie a jedna u góry. Odnóża czarne. Biedronka odżywia się szkodnikami roślin: mszycami, czerwcami i tarcznikami. Dorosły osobnik zjada kilkadziesiąt mszyc dziennie, a larwa kilkaset mszyc w ciągu swojego rozwoju. Spotykana na łąkach, polach, w sadach, na leśnych polanach i obrzeżach lasu. Na Ostrowie Lednickim przyuważona na pokrzywie (ryc. 3). Zimują ukryte w ściółce leśnej, pod korą drzew oraz wśród opadających liści.
Bez czarny (Sambucus nigra) inaczej zwany lekarskim, pospolitym, bzowiną, w Wielkopolsce hyćką lub hyczką, na Śląsku – holundrem. Należy do rodziny Caprifoliaceae – przewiertniowate. W Polsce występuje na całym niżu, w górach dochodzi do 1100 m n.p.m. Rośnie na glebach żyznych zasobnych w związki azotowe i wapń. Na Ostrowie Lednickim spotykany w pobliżu zrekonstruowanej wczesnośredniowiecznej zagrody. Bez czarny jest szeroko rozpościerającym się krzewem, rzadko drzewem, dorasta do 10 m wysokości. Cechą rozpoznawczą tego gatunku jest biały, gąbczasty rdzeń widoczny po złamaniu pędu oraz zdrewniałe gałęzie pokryte okazałymi przetchlinkami. Liście złożone z 5-7 par listków (ryc. 4). Kwiaty o specyficznym mdłym zapachu, białe lub kremowe, zebrane w płaskie baldachy. Kwitną w czerwcu. Owoc jest czarny lub fioletowo-czarny, lśniący pestkowiec, nasiona są trujące. W medycynie zastosowanie mają kwiaty i owoce bzu czarnego ze względu na zawartość flawonoidów i kwasów fenolowych. Zawarte w owocach antocyjany i kwasy organiczne czyszczą jelita i pomagają usuwać z organizmu związki trujące. Dzięki tym właściwościom bez czarny był użytkowany przez człowieka na przestrzeni wieków. Kwiaty i owoce stosowano w czasie przeziębienia jako środek napotny i przeciwgorączkowy. Z owoców przyrządzano soki, konfitury i powidła. Sok z owoców używany był przez kobiety do malowania brwi i rzęs na czarno, natomiast Rzymianie czarnym sokiem pozyskanym z owoców bzu farbowali włosy. W Polsce z bzu wyrabiano piszczałki: fujarki szałamaje, dutki, flety. Wiejscy muzykanci grywali na nich w celu odpędzenia złych mocy z chat i obejścia. Słowianie sadzili krzewy bzu czarnego w pobliżu swoich domostw. Prawdopodobnie wierzono, iż krzew ten posiadał magiczne moce - zwalczał uroki.
Ryc. 4. Bez czarny
Olsza czarna (Alnus glutinosa) drzewo dorastające do 25 m wysokości o pniu pokrytym ciemną korowiną, prawie czarną i mocno spękaną u starszych drzew. Liście odwrotnie jajowate lub prawie okrągłe, nie przebarwiają się, z drzewa opadają zielone. Drewno jest białe, ale pod wpływem powietrza zmienia zabarwienie na jasnoczerwone. Występuje w Europie, na Kaukazie, Syberii a nawet w północno-zachodniej Afryce. W Polsce pospolita na niżu, rośnie nad potokami, brzegami rzek, jezior lub stawów oraz wilgotnych lasach, na mokradłach tworzą olsy. Możemy je podziwiać rosnące wzdłuż jeziora Lednica na Ostrowie Lednickim (ryc. 5). Olsze wymagają gleb wilgotnych, dlatego dobrze rozwijają się na glebach bagnistych i torfiastych, w pobliżu wód płynących i stojących. W naszym kraju dziko rosną jeszcze dwa gatunki: olsza zielona (Alnus viridis) jest to krzew do 2 m wysokości, występujący w górach środkowej i południowo-wschodniej Europy (w Polsce spotykana tylko w zachodnich Bieszczadach, od 600 m n.p.m.), oraz olsza szara (Alnus incana) drzewo do 20 m wysokości o gładkiej popielatej korowinie. Zasięg występowania olszy szarej to Europa, Kaukaz i zachodnia Syberia. Spotykana na niżu i w górach do wysokości 200 m n.p.m. W Polsce rośnie na południu. W Tatrach i Beskidach powstają olszyny karpackie – są to niewielkie lasy rozpościerające się nad potokami i w dolinach rzek. W kulturze materialnej Słowian, rosnące nad wodą olchy były niezmiernie cenione. Drewno odporne na nasiąkanie stanowiło budulec dla konstrukcji wodnych mostów, kanałów wodociągowych oraz kładek. Przez trzy lata moczono je w wodzie, aby uzyskało odpowiednią twardość, następnie przez dłuższy czas suszono i dopiero tak wytworzone nadawało się do wyrobu mebli, sprzętów domowych lub chodaków. W dymie świeżych gałęzi wędzono ryby i mięso, z szyszek wytwarzano atrament, natomiast lepkie liście układane na podłodze w chatach były lepem na pchły. Dawniej twierdzono, że rosnąca na mokradłach olcha cieszyła się przychylnością duchów.
W medycynie ludowej do dziś stosowane są wyciągi z kory i liści olszy, w których zawarte są garbniki, do odkażania jamy ustnej i gardła w przypadku krwawienia z dziąseł oraz anginy. Natomiast zawarte tam trójterpeny, żywice i olejki eteryczne stosowane są w leczeniu gardła, schorzeń żołądka oraz biegunek.
Ryc. 5. Olsza czarna
Perkoz dwuczuby (Podiceps cristatus). W szacie godowej pięknie ubarwiony, prezentuje długą białą szyję, na głowie znajdują się dwa ciemnobrązowe czuby i rdzawo-czarne bokobrody. W upierzeniu zimowym czuby słabo zaznaczone. Wierzch ciała ciemnobrązowy, boki brązowo-rdzawe. W szacie spoczynkowej brak bokobrodów, czuby ledwo zaznaczone. Perkoz dwuczuby to ptak stojących wód śródlądowych, często spotykany na Pojezierzach oraz w Wielkopolsce. Poluje na ryby, mięczaki oraz owady. Doskonale pływa i nurkuje, łowiąc rybę potrafi zanurzyć się na głębokości nawet kilkunastu metrów. Gatunek częściowo wędrowny. Ptaki żyjące na Starym Kontynencie zimują w Europie Zachodniej i basenie Morza Śródziemnego. Nieliczne osobniki zimują w Polsce.
Ryc. 6. Perkoz dwuczuby na jeziorze Lednica
Tekst i zdjęcia Katarzyna Renn
