ALBIN WĘSIERSKI (1812-1875) – pierwszy opiekun Ostrowa Lednickiego

ze zbiorów: Stadtmuseum Berlin

            Ostrów Lednicki ze swoimi unikalnymi ruinami palatium, oraz pozostałościami grodziska przetrwał do naszych czasów i został rozpoznany jako jeden z najważniejszych zabytków dla naszego dziedzictwa kulturowego dzięki działalności wielu uczonych i badaczy. Wśród nich jednym z najważniejszych jest Albin Węsierski herbu Belina z Zakrzewa koło Kłecka, który kupując wyspę w 1856 roku, uratował jej zabytki przed postępującą destrukcją.

                 Urodził się 12 kwietnia 1812 roku w szlacheckiej rodzinie Wincentego i Józefy z Bnińskich, dziedziców Zakrzewa i Sławna w powiecie gnieźnieńskim. Wychowywał się w duchu patriotycznym. Jako 19. letni młodzieniec na ochotnika wyruszył walczyć w Powstaniu Listopadowym 1830-31, służąc w Pułku Jazdy Poznańskiej. Za męstwo na polu bitwy został odznaczony orderem Virtuti Militari. Dosłużył się stopnia podporucznika. Po klęsce insurekcji, Węsierski, podobnie jak wielu innych, znalazł się na obczyźnie. Został odnotowany w 1832 roku przez policję austriacką w Brnie na Morawach wśród polskich uchodźców. Wkrótce jednak powrócił do Wielkopolski i przejął po zmarłym ojcu majątek, składający się z Zakrzewa, Gorzuchowa i pobliskiego folwarku Kamionek. W 1837 roku występował jako dziedzic Zakrzewa w dokumentach dotyczących regulacji i separacji gruntów wsi. Nieco wcześniej, bo 22 stycznia 1836 roku ożenił się z Ludwiką z Kwileckich. W związku z powyższym przejął zarząd nad ordynacją Kwileckich we Wróblewie koło Szamotuł. Z czasem jego majątek się rozrastał i obejmował folwarki w Myszkach, Sławnie, Imiołkach oraz Czechach. Dzięki temu stał się jednym z największych właścicieli ziemskich w gnieźnieńskiem. W związku z administrowaniem ordynacją we Wróblewie, Węsierski posługiwał się herbem małżonki, a także otrzymał od Króla Pruskiego tytuł hrabiego. W związku z tym należał dożywotnio do górnej Izby Parlamentu Pruskiego w Berlinie, czyli Izby Panów. W parlamencie berlińskim związany był z działalnością Koła Polskiego.

            Albin Węsierski był także patronem i kolatorem kościoła pw. św. Mikołaja w Sławnie i jego dobrodziejem. Wspierał budowę murowanej świątyni (w latach 1843-1844) w miejscu wcześniej spalonego kościoła drewnianego. W 1844 ufundował obraz św. Mikołaja z przeznaczeniem do głównego ołtarza świątyni. W kolejnych latach dbał o zapewnienie kościołowi odpowiedniego wystroju i przyrządów liturgicznych. Wraz z małżonką Ludwiką w 1865 roku ufundował pozłacaną gotycką monstrancję z wygrawerowanym napisem:

Ku czci i chwale Bożej, kościołowi w Sławnie ofiarują: Albin hr. Węsierski i h. Ludwika z Kwileckich Węsierska 1865 r.

            Z jego inicjatywy i na jego koszt zbudowano także kościelną wieżę. Pod koniec swojego życia podjął się budowy kaplicy rodowej Węsierskich przy kościele św. Mikołaja w Sławnie, z myślą o miejscu pochówku dla siebie i małżonki.

            Największe zasługi Węsierskiego wiążą się z jego działalnością archeologiczną, a szczególnie z pracami na Ostrowie Lednickim. W 1856 roku odkupił wyspę od władz pruskich, ratując znajdujące się na niej ruiny przed postępującą degradacją. Doceniali to mu współcześni. Wacław Zadora Łaczkowski pisał w 1859 roku:

            Czcigodny Mężu! Co w szlachetnym czynie,

            Chronisz te miejsca kosztem i zachodem

            Niechaj Twa pamięć świeci w tej ruinie.

            Wdzięczność Ci składam wraz z całym Narodem

            Węsierski podejmował prace porządkujące i zabezpieczające ruiny, a także prowadził badania wykopaliskowe. Swoje działania konsultował z licznymi uczonymi, których starał się jednocześnie zainteresować tym miejscem. Doskonałą okazją była wizyta wileńskiego poety Władysława Syrokomli, znanego z zainteresowań archeologicznych w 1858 roku. Wówczas Węsierski nawiązał kontakt i korespondencję z Antonim Białeckim, który w jednym z listów doradzał dziedzicowi Zakrzewa w zakresie prowadzenia prac wykopaliskowych. W 1860 roku Węsierski nawiązał korespondencję z nestorem polskiej historiografii, Joachimem Lelewelem, przebywającym w Brukseli. Listy pomiędzy nimi pełne są szczegółów dotyczących odkryć na Ostrowie Lednicki, przekazów źródeł pisanych oraz podań ludowych o tym miejscu. Jest to świadectwem, że Lelewel pod koniec życia bardzo zainteresował się kwestią znaczenia ruin lednickich i rozwikłaniem ich zagadki.

            W kolejnych latach Węsierski zainteresował Ostrowem Lednickim wybitnego historyka Aleksandra Przezdzieckiego, który wizytował to miejsce w 1869 i następnie 1871 roku. Przezdziecki napisał o znaczeniu ruin artykuł Wykopalisko na wyspie jeziora Lednicy pod Gnieznem oraz wciągnął Węsierskiego w międzynarodowe kongresy archeologiczne. Jednocześnie dziedzic Zakrzewa stał się jednym z pierwszych Polaków i pierwszym Wielkopolaninem na tych zjazdach. Po raz pierwszy Węsierski udał się z Przezdzieckim na Kongres Antropologii i Archeologii Przedhistorycznej do włoskiej Bolonii w pierwszych dniach października 1871 roku. Wprawdzie nie wygłaszał on żadnego referatu, ale porównywał zabytki z włoskich muzeów z tymi, które odkrył podczas badań ruin lednickich. Swoje obserwacje opisał w liście do Karola Libelta, pisanym jeszcze w Bolonii 8 października 1871 roku, tuż po zakończeniu obrad kongresu. List ten, wcześniej nieznany, rozpoznany w trakcie kwerend prowadzonych przez Jakuba Linetty w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej, został opublikowany w aneksie Rozprawy geologiczno-antropologicznej Karola Libelta w 2013 roku, wydanej w serii Biblioteka Studiów Lednickich. W kolejnym roku Węsierski był na kongresie w Brukseli, na którym wygłosił referat o odkryciach lednickich - Sur des antiquitès trouvèes dans l’île d’Ostrowo. Po raz ostatni na międzynarodowy kongres archeologiczny udał się w 1874 roku do Sztokholmu.

         Otwarcie kongresu archeologicznego w Sztokholmie w 1874, za: ,,Kłosy" 1874

Pod koniec życia Węsierski współpracował z uczonymi z krakowskiej Akademii Umiejętności, szczególnie z Marianem Sokołowskim i Władysławem Łuszczkiewiczem, którzy latem 1874 roku dokonali pomiarów ruin palatium. Efektem tych badań był obszerny monograficzny artykuł Mariana Sokołowskiego Ruiny na Ostrowie jeziora Lednicy. Studium nad budownictwem w przedchrześcijańskich i pierwszych chrześcijańskich wiekach w Polsce z 1876 roku.   Jego publikacja zbiegła się w czasie z wydaniem pierwszej książki o Ostrowie Lednickim: Opisy starożytnych ruin na wyspie Jeziora Lednickiego autorstwa ks. Ignacego Polkowskiego, której powstanie było inspirowane przez Albina Węsierskiego. W tym samym niemal czasie Józef Ignacy Kraszewski wydał „Starą Baśń”, w której znalazł się wspaniały opis Ostrowa Lednickiego. Działalność Węsierskiego, który starał się wypromować to miejsce i zainteresować uczonych i artystów, spowodowała zjawisko swoistej mody na Ostrów Lednicki, pewnego rodzaju lednicomanię.

            W trakcie wielu lat prowadzenia prac przy lednickim palatium Węsierski zgromadził znaczącą kolekcję zabytków archeologicznych, którą przechowywał w pałacu w Zakrzewie. Była to jedna z największych kolekcji tego rodzaju w ówczesnym Wielkim Księstwie Poznańskim. Dlatego używano niekiedy nazwy „muzeum zakrzewskie”. Zwiedzali je m. in. Aleksander Przezdziecki, Karol Libelt oraz brytyjski dziennikarz John Baker-Greene, korespondent londyńskiego „The Morning Post”.

            Zainteresowania archeologiczne Węsierskiego nie ograniczały się do Ostrowa Lednickiego. W jego kolekcji były także zabytki z innych stanowisk archeologicznych. Doskonałym przykładem jest tu znalezisko skarbu monet średniowiecznych we wsi Głębokie. Część z tych monet trafiła do „muzeum zakrzewskiego”, a 11 brakteatów Węsierski podarował do zbiorów British Museum, w którym znajdują się do dziś.

            Pałac w Zakrzewie, zbudowany przez Albina Węsierskiego w 1871 roku

Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, kontynuując dzieło Węsierskiego w zakresie badań i ochrony dziedzictwa Ostrowa Lednickiego, dba także o pamięć o jego dokonaniach. Świadczą o tym liczne prace naukowe, włączając w to najpełniejszą biografię autorstwa znakomitego historyka archeologii Jerzego Fogla Pompeja Polska. Z dziejów archeologii wielkopolskiej XIX wieku: działalność Albina hr. Węsierskiego i Zbigniewa hr. Węsierskiego-Kwileckiego z 1991 roku. Książka ta ukazała się z dofinansowaniem Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy. Wiele zagadnień szczegółowych związanych z działalnością Węsierskiego było tematem artykułów naukowych publikowanych na łamach „Studiów Lednickich”. Dzięki stypendium Fundacji z Brzezia Lanckorońskich Jakub Linetty miał szansę na realizację projektu „Zabytki z kolekcji Albina hr. Węsierskiego w zbiorach British Museum” w 2018 roku. Efekty poszukiwań zabytków z kolekcji Węsierskiego zostały opublikowane w XVIII tomie „Studiów Lednickich”. 

            Nasze Muzeum dba także o upamiętnienie działalności Węsierskiego. W 2016 roku na tzw. Małym Skansenie, przy przeprawie promowej na Ostrów Lednicki odsłonięto tablicę upamiętniającą jego działalność. W 2019 roku z inicjatywy prof. dr hab. Andrzeja M. Wyrwy – dyrektora MPP na Lednicy, ufundowano i poświęcono tablicę z brązu upamiętniającą Albina Węsierskiego i jego małżonkę Ludwikę w kościele pw. św. Mikołaja w Sławnie, w kaplicy rodowej Węsierskich.

J. Linetty

Zobacz też -> więcej o Albinie Węsierskim 

Publikacje Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy dotyczące działalności Albina Węsierskiego:

B. Ciciora, A.M. Wyrwa, Zaprowadzenie chrześcijaństwa w Polsce. Krótkie studium obrazu Jana Matejki „Zaprowadzenie chrześcijaństwa R.P. 965”,  Dziekanowice-Lednica 2013

J. Fogel, Pompeja Polska. Z dziejów archeologii wielkopolskiej XIX wieku: działalność Albina hr. Węsierskiego i Zbigniewa hr. Węsierskiego-Kwileckiego, Poznań 1991.

J. Fogel, Pomnik Joachima Lelewela i Aleksandra Przezdzieckiego na Ostrowie Lednickim – niezrealizowany zamysł Albina Węsierskiego z lat 1869-1875, „Studia Lednickie”, t. IV, 1996, s. 433-437.

K. Libelt, Rozprawa geologiczno-antropologiczna, wstęp, wybór i opracowanie tekstu J. Linetty, Lednica 2013, s. 156-161. [list A. Węsierskiego do Karola Libelta z 8 października 1871 pisany z międzynarodowego kongresu archeologicznego w Bolonii; ze zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie]

J. Linetty, Średniowieczne brakteaty z daru Albina hrabiego Węsierskiego w zbiorach British Museum w Londynie, „Studia Lednickie”, t. XVIII, 2019 s. 245-270.

A. M. Wyrwa, Lednickie serc pamiątki. Legenda i wiersze z połowy XIX wieku, Lednica 2009.

Andrzej M. Wyrwa, Albinowi hrabiemu Węsierskiemu w hołdzie, „Studia Lednickie”, t. 15, 2016, s. 147-150