Rezerwat Archeologiczny Gród Wczesnopiastowski w Gieczu
Wczesnośredniowieczny gród w Gieczu został wzniesiony w samym centrum terytorium określanego jako Gnezdun Civitas stanowiącego punkt wyjścia formujących się w ciągu X wieku podstaw terytorialnych monarchii wczesnopiastowskiej. Jako jeden z głównych ośrodków władzy państwowej odgrywał przez długi czas ważną rolę polityczną, militarną, administracyjną, gospodarczą i religijną. Duże znaczenie, jakie przypisywali grodowi pierwsi Piastowie odzwierciedla m.in. zapis w Kronice Polskiej Galla Anonima, w której dziejopis, opisując siły zbrojne Bolesława Chrobrego, wymienił Giecz obok Poznania, Gniezna i Włocławka jako ośrodek, skąd pochodziła znaczna część wojowników księcia w liczbie 300 pancernych i 2000 tarczowników. Militarne i strategiczne znaczenie miejsca, mającego od południa bronić dostępu do Gniezna i Poznania, potwierdza też, umieszczony w Kronice Czeskiej Kosmasa, obszerny opis zajęcia grodu przez księcia czeskiego Brzetysława I podczas jego najazdu na Wielkopolskę (1038). Specjalne miejsce Giecza w strukturze państwa piastowskiego miało swoje odbicie również w ustanowieniu go w XI wieku centralnym ośrodkiem rozległej kasztelanii, funkcjonującej przez cały czas wczesnego średniowiecza. Do prężnego rozwoju gospodarczego grodu przyczyniło się niewątpliwie jego korzystne położenie w pobliżu krzyżowania się dalekosiężnych szlaków handlowych. Giecza nie omijały ważne wydarzenia polityczne (m.in. zjazd książąt piastowskich w 1253 roku), a niebagatelne znaczenie, jakie miał w kościelnych strukturach administracyjnych, zostało przypieczętowane ustanowieniem gieckiego kościoła grodowego pw. św. Jana Chrzciciela kościołem tytularnym archidiakonatu poznańskiego większego (1298).
Miejsce, na którym powstał gród, odznaczało się niegdyś dużymi naturalnymi walorami obronnymi. Wzniesiono go na półwyspie nieistniejącego już dzisiaj jeziora o silnie rozbudowanej linii brzegowej. Przepływała przez nie niewielka rzeka Moskawa (Źrenica), będąca jednym z licznych dopływów Warty.
Ślady najwcześniejszej działalności ludzkiej w okresie wczesnośredniowiecznym w rejonie Giecza sięgają doby plemiennej. Jak wynika z przeprowadzonej analizy zasiedlenia Wielkopolski w czasach przedpiastowskich, na tle datowanego na ten okres rozproszonego, słabego i nierównomiernego zaludnienia charakterystycznego dla centrum późniejszego państwa gnieźnieńskiego, mikroregion giecki wyróżnia większe zagęszczenie śladów osadnictwa. Wynikająca z tej obserwacji sugestia o wykształceniu się na tym obszarze pewnej wspólnoty terytorialnej znalazła swoje potwierdzenie w odkryciu w północnej części półwyspu jeziora gieckiego reliktów centralnego ośrodka wspomnianej wspólnoty, jakim był niewielki gródek zbudowany — jak wynika ze wskazań dendrochronologii — już w latach 60. IX stulecia. Warownia ta wykreślona była na planie mniej lub bardziej regularnego okręgu o zewnętrznej średnicy około 70 m z wnętrzem zamykającym się w średnicy około 45 m. Niestety, fragmentaryczne zbadanie jej umocnień nie pozwala na obecnym etapie badań na umiejscowienie bramy grodowej, a nikłe rozpoznanie wnętrza gródka uniemożliwia odtworzenie jego zagospodarowania.
Przełom, jaki dokonał się w Wielkopolsce w 1. połowie X stulecia, polegający na niszczeniu przez Piastów wcześniejszych plemiennych grodów przy jednoczesnej budowie nowych, obszernych założeń grodowych (m.in. Poznania i Gniezna), nie tylko oszczędził niewielki gródek znajdujący się na półwyspie jeziora gieckiego. Wręcz przeciwnie, stał się on punktem wyjścia do powstania nowego, potężnego ośrodka wpisanego w sieć głównych centrów władzy formującego się państwa gnieźnieńskiego. Plemienna geneza grodu w Gieczu na tle innych wczesnopiastowskich ośrodków władzy na obecnym stanie badań stanowi wyjątek. Jest on bowiem jedynym jak dotąd przykładem grodu centralnego monarchii piastowskiej o poświadczonej archeologicznie tradycji sięgającej okresu przedpaństwowego. Niewykluczone, że u podstaw decyzji pierwszych Piastów o utrzymaniu i rozbudowie grodu legły pobudki nie tylko strategiczne (kontrola dostępu od południa do stołecznych grodów w Gnieźnie i Poznaniu). Czy nie należałoby w tym dopatrywać się odzwierciedlenia także silnej, wyjątkowej więzi łączącej dynastię z tym miejscem?
Datowana na schyłek lat 20. X wieku przebudowa starych plemiennych umocnień polegała na poszerzeniu podstawy wału oraz oblicowaniu jego zewnętrznego stoku solidnym płaszczem kamiennym. Dzięki jednoczesnemu otoczeniu pozostałej, południowej części półwyspu imponującymi drewniano-ziemnymi umocnieniami warownia zyskała postać potężnej, dwuczłonowej twierdzy z wyodrębnioną, wyraźnie podkreśloną kamiennym licem nasypu wałowego, mniejszą północną częścią (tzw. gródkiem książęcym). Warto zaznaczyć, że już wówczas została wyznaczona linia umocnień określająca granice grodu w późniejszych okresach jego funkcjonowania. W okolicach grodu, obok niektórych funkcjonujących nadal osiedli powstałych wcześniej, pojawiają się liczne osady zamieszkałe przez ludność bezpośrednio zależną od grodu. Krystalizująca się sieć lądowych szlaków komunikacyjnych łączących ośrodki grodowe kształtującego się państwa sytuująca Giecz na korzystnym przecięciu się dalekosiężnych traktów handlowych, niewątpliwie korzystnie wpłynęła na rozwój ośrodka. Przyczyniła się ona również do rozkwitu osady znajdującej się na wschodnim brzegu jeziora, którą połączył z grodem około 180-metrowej długości most, będący jednocześnie jednym z silniej strzeżonych odcinków równoleżnikowego traktu komunikacyjno-handlowego.
Okres panowania pierwszych historycznych Piastów nadał grodowi w Gieczu, podobnie jak i innym grodom centralnym, bardziej monumentalny i reprezentacyjny charakter. Dokonano tego nie tylko przez wzmocnienie walorów obronnych twierdzy z jednoczesnym poszerzeniem jej powierzchni, lecz również (a może przede wszystkim) przez wyposażenie jej wnętrza w architekturę kamienną. O rezydencjonalnej funkcji Giecza wymownie świadczy podjęta, pod koniec X wieku w południowej partii grodu, budowa palatium książęcego. To przedsięwzięcie, zaplanowane w skali dotychczas niespotykanej na terenie domeny piastowskiej, z trudnych do ustalenia przyczyn zostało przerwane już na etapie fundamentowania.
W niewielkim odstępie czasu, na początku XI wieku, w północnym członie warowni doszło natomiast do realizacji kolejnej fundacji, jaką był kościół pw. św. Jana Chrzciciela charakteryzujący się wyjątkową na ziemiach polskich architekturą. Oryginalnym rozwiązaniem architektonicznym wschodniej części tej jednonawowej zakończonej półkolistą apsydą budowli był wyniesiony chór wschodni oraz znajdująca się pod nim krypta relikwiarzowa. Umieszczenie relikwii nieznanego świętego w krypcie świątyni grodu gieckiego — z pominięciem kościołów katedralnych nowo utworzonych biskupstw — przemawia za chęcią wyróżnienia Giecza i być może zamanifestowania wspomnianej szczególnej więzi łączącej dynastię Piastów z tym miejscem. Najprawdopodobniej na czas monarchii wczesnopiastowskiej datować można również wzbogacenie architektury świątyni dobudowaniem do zachodniej ściany nawy monumentalnego trójczłonowego masywu złożonego z dwóch okrągłych wież flankujących od północy i południa kwadratowe pomieszczenie międzywieżowe.
Zajęcie Giecza przez księcia czeskiego Brzetysława podczas jego najazdu na Wielkopolskę (1038) stanowi wyraźną górną granicę funkcjonowania ośrodka jako grodu książęcego. Mieszkańcy grodu oraz ludność zamieszkująca pobliskie osady została przesiedlona do Czech, a opustoszony gród spalono. Nie oznaczało to bynajmniej, że w późniejszych czasach utracił on znaczenie. Po restytucji monarchii Giecz stał się siedzibą rozległej kasztelanii, gdzie dochodziło m.in. do spotkań książąt piastowskich, na których podejmowano ważne decyzje polityczne.
W 2. połowie XI wieku, przy zachowaniu dwuczłonowego charakteru warowni, dokonano naprawy jej wcześniejszych konstrukcji obronnych. Przesuwając jednocześnie linię umocnień na zewnątrz, poszerzono nieco wnętrze grodu. Zewnętrzne lico wału obwodowego zostało przykryte płaszczem kamiennym, a całość konstrukcji wzmocniono kamienno-gliniastą odsadzką. Odrestaurowano i przebudowano kościół grodowy. W jego sąsiedztwie wzniesiono kolejne kamienne budowle, których charakter oraz bliższa chronologia są do tej pory — ze względu na dotychczasowy nikły zakres ich archeologicznego rozpoznania — nieustalone.
Burzliwy koniec 1. połowy XI stulecia wpłynął też na zmiany najbliższych okolic grodu. Na osadzie znajdującej się na wschodnim brzegu jeziora najprawdopodobniej w 2. połowie XI wieku wzniesiono niewielki jednonawowy kościół pw. św. Mikołaja i Wniebowzięcia NMP zastąpiony na przełomie XII i XIII wieku nieco większą świątynią. Na miejscu doszczętnie zniszczonej najazdem Brzetysława osady przygrodowej sąsiadującej z grodem od północy, powstał cmentarz, na którym zaczęto chować mieszkańców grodu oraz ludność zamieszkującą jego najbliższe okolice. Nowa nekropola zaczęła też funkcjonować przy kościele św. Mikołaja. Równocześnie istniał nadal, założony już w 1. połowie XI stulecia, cmentarz w obrębie grodu (wewnątrz kościoła pw. św. Jana Chrzciciela oraz na terenie doń przyległym) przeznaczony dla zmarłych przedstawicieli elity rządzącej (dostojników świeckich i kościelnych).
W XIII stuleciu Giecz stopniowo podupadł, do czego w dużym stopniu przyczyniły się przemiany w strukturze organizacyjnej i społeczno-gospodarczej wielkopolskiej dzielnicy państwa piastowskiego. W niewielkiej odległości od grodu powstały miasta (Kostrzyn, Środa, Pyzdry, Słupca), które zaczynały przejmować jego funkcje. Giecz znalazł się na uboczu nowych głównych szlaków komunikacyjno-handlowych, łączących w zmieniającej się sytuacji politycznej wspomniane miasta. Ograniczeniu uległo terytorium kasztelanii, a nowo powstałe starostwo w Pyzdrach przejęło pełnione dotychczas przez gród w Gieczu funkcje administracyjno-sądowe. Gród tracił też swoje znaczenie strategiczne, do czego znacznie przyczyniło się jego zniszczenie podczas walk Henryka Brodatego z Władysławem Odonicem w 1. połowie XIII wieku. Trzynastowieczny Giecz kasztelański funkcjonował jednak nieprzerwanie jako ważny ośrodek kultu religijnego. A niewątpliwie zarówno tradycja miejsca, jak i wcześniejsza pozycja Giecza w strukturze państwa przyczyniły się do ustanowienia kościoła grodowego pw. św. Jana Chrzciciela kościołem tytularnym i podstawowym uposażeniem nowo powstałego archidiakonatu poznańskiego większego (1298). W tym czasie warownia przyjęła już inny kształt niż poprzednio. Najprawdopodobniej pod koniec XII stulecia przestał pełnić swoją funkcję kilkusetletni wał oddzielający część północną od południowej. Został zatem zniwelowany, w efekcie czego gród stał się założeniem jednoczłonowym.
Nieznany jest dokładny czas wyludnienia Giecza; najprawdopodobniej nastąpiło to na przełomie XIII i XIV lub na początku XIV wieku. W miejscu niegdyś tętniącym życiem pozostał jedynie kościół parafialny — obecnie niewielki drewniany kościół barokowy — oraz siedziba probostwa. Nazwę grodu przejęła wieś powstała na miejscu byłej osady położonej na wschodnim brzegu jeziora. Pozostałe okoliczne osady przekształcały się stopniowo we wsie średniowieczne. Okoliczna ludność od XV wieku zaczęła to miejsce nazywać „Grodziskiem”, nieco później „Grodziszczem”, by w końcu od XVIII wieku nadać mu funkcjonujące do chwili obecnej miano „Grodziszczka”.
Ta strona używa ciasteczek (cookies), dzięki którym serwis działa poprawnie. Korzystanie z serwisu oznacza akceptację polityki cookies. Dowiedz się więcejRozumiem