Z początkiem grudnia dobiegł końca proces konserwacji zabytkowego sztandaru znajdującego się w zbiorach Wielkopolskiego Parku Etnograficznego – oddziału Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy.
Sztandar związany był z lokalną organizacją kombatantów Powstania Wielkopolskiego w Zdziechowie. Zdziechowa to wieś w sąsiedztwie Gniezna. Zapisała się w historii Powstania potyczką powstańców z niemieckimi wojskami, która miała miejsce 30 i 31 grudnia 1918 roku. Uniemożliwiła Niemcom odbicie Gniezna i tym samym wpłynęła na dalszy przebieg powstania.
Niewiele wiemy o Towarzystwie Powstańców i Wojaków ze Zdziechowy oraz o jego sztandarze. W pierwszej połowie lat dwudziestych XX wieku lokalne organizacje kombatantów Powstania Wielkopolskiego zawiązywały się licznie na terenach byłego zaboru pruskiego – w Wielkopolsce, na Pomorzu i na Śląsku. Ich ambicją było występowanie podczas patriotycznych uroczystości pod własnymi, lokalnymi sztandarami. W latach 1924 – 1927 powstała największa ilość lokalnych sztandarów. Sztandar ze Zdziechowy powstał w tym właśnie okresie, nie wiemy, w jakich okolicznościach i z czyjej fundacji. Wiemy, że 8 sierpnia 1926 roku sztandar został ochrzczony – informuje o tym napis wygrawerowany na jednym z gwoździ umieszczonych na drzewcu sztandaru. Najmłodszą datą na innym gwoździu jest 14 lipca 1929 roku. Nie znamy dalszych losów sztandaru. Do zbiorów Muzeum trafił w 2017 roku poprzez zakup antykwaryczny. Sztandar przechowywany był w ukryciu przez okres II Wojny Światowej, w obawie przed grożącymi byłym powstańcom konsekwencjami ze strony niemieckiego okupanta.
Płat sztandaru, w kształcie prostokąta o wymiarach 102 cm na 92 cm, zszyty jest z dwóch warstw adamaszkowej tkaniny. Na jednej – koloru kremowego, widnieje wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej. Poniżej umieszczona jest czapka powstańcza – rogatywka na tle skrzyżowanych szabli. Kompozycja ujęta jest napisem: TOW. POWSTAŃCÓW I WOJAKÓW / ZDZIECHOWA oraz datami: 1919 i 192(6?).
Sztandar przed procesem konserwacji
 |
 |
|
fot. J. Rochon |
fot. J. Rochon |
Strona odwrotna, w kolorze amarantowym, nosi wizerunek Orła Białego z rozpostartymi skrzydłami, z koronowaną głową, a poniżej napis WOLNOŚĆ. Kompozycje są haftowanymi aplikacjami na płóciennych podkładach. Wykonane są różnymi technikami haftu: haftem cieniowanym satynowym nićmi bawełnianymi i haftem kładzionym nićmi metalizowanymi.
Sztandar po procesie konserwacji
 |
 |
|
fot. J. Rochon |
fot. J. Rochon |
Partie anatomiczne wizerunku Matki Boskiej wyłożono ciemnobrązową tkaniną atłasową. Obrysy wybranych elementów obszyto sznurem ozdobnym. Do konturowania i wykończeń detali użyto też bajorka. Napisy majuskułą wykonano haftem wypukłym na tekturowym podwleczeniu nićmi metalizowanymi w kolorze srebrnym i złotym. Brzegi sztandaru obszyto galonem i metalizowanymi (mosiądz) frędzlami.
Sztandar wyposażony jest w drzewiec – niekompletny i bez zwieńczenia, z przybitymi pamiątkowymi gwoździami.
 |
|
fot. J. Rochon |
O złych warunkach w jakich ukrywany był sztandar świadczy jego stan zachowania. Płat sztandaru był wyjedzony przez gryzonie, co spowodowało ubytki na 1/3 jego powierzchni. Dodatkowych zniszczeń dokonały owady, grzyby i drobnoustroje, procesy korozyjne, działanie światła i zabrudzenia. Na sztandarze zachowały się ślady „domowych” reperacji w postaci naszytych w dwóch miejscach łatek.
Konserwację sztandaru powierzono pani Dominice Popiołek – Konserwatorowi Dzieł Sztuki z Torunia. Proces ten miał wieloetapowy przebieg, poprzedzony wielowątkowymi badaniami i konsultacjami dotyczącymi chronologii obiektu i późniejszych nawarstwień, rodzaju i struktury użytych materiałów, technik wykonania, pozwoliło to określić zakres rekonstrukcji ubytków. Poszczególne etapy prac utrwalano na bieżąco dokumentacją fotograficzną.
W ramach procesu konserwacji płaty i poszczególne aplikacje zostały oddzielone i następnie poddane kilkuetapowemu mechanicznemu oraz chemicznemu czyszczeniu. Płaty sztandaru zostały zdublowane odpowiednio dobranymi tkaninami, co wzmocniło spoistość całości. Konserwacja napisów polegała na uzupełnieniu ubytków tekturowych rdzeni oraz na uzupełnieniu haftu przy pomocy nici jedwabnych. Na haftowanych aplikacjach zreperowano i zrekonstruowano ubytki tekstylnych podwleczeń, odzyskując pełne obrysy poszczególnych elementów. Uzupełniono i zrekonstruowano ubytki haftów odpowiednimi technikami hafciarskimi – haftem satynowym i kładzionym. Partie aplikacji utracone i trudne do ikonograficznej identyfikacji zamarkowano odpowiednio dopasowanymi tkaninami lub strukturalnie je zabezpieczono. Osobnym zabiegom poddano galon oraz frędzle, których ubytki zrekonstruowano z pozyskanych zabytkowych XIX-wiecznych frędzli fabrycznych o analogicznej strukturze i technologii. Na końcu wszystkie elementy sztandaru ponownie połączono. Usunięte ślady reperacji (łatki) osobno zabezpieczono. Wykonano też zabiegi na drzewcu, który odczyszczono i następnie uzupełniono przy nim elementy do zawieszenia sztandaru.
Sztandar odzyskał w znacznym stopniu swoje walory historyczne, artystyczne i kulturowe. Przechowywany jest w muzealnym magazynie zbiorów. W najbliższym sezonie ekspozycyjnym zostanie zaprezentowany publiczności podczas jednego z muzealnych wydarzeń edukacyjnych.
Marta Romanow-Kujawa
W tekście wykorzystano informacje i fotografie zawarte w dokumentacji pokonserwatorskiej opracowanej i przekazanej przez autora konserwacji - Dominikę Popiołek.
Autorzy zdjęć – Justyna Rochon, Dominika Popiołek.
Dziękujemy panu Leszkowi Kabacińskiemu i panu Michałowi Krzyżaniakowi za okazaną nam pomoc merytoryczną i przekazane materiały źródłowe.
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego w ramach programu operacyjnego: Wspieranie działań muzealnych 2022
Zadanie: Konserwacja tkanin historycznych ze zbiorów Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy
Dofinansowano ze środków Samorządu Województwa Wielkopolskiego
